Cổng tam quan đá phần chủ yếu là ba lối đi với cửa giữa thường lớn hơn hai cửa bên. Vách cổng có thể là gỗ hay xây tường gạch hoặc đá. Phía trên lợp mái. Hai bên lối đi thường đắp câu đối, trán cửa ghi tên chùa hay tên cửa.

• Kiến trúc cổng tam quan :

Cổng tam quan đá có gác : Cổng nhỏ chỉ làm một tầng nhưng khi dựng quy mô hơn thì nhiều nơi xây hai tầng mái hoặc xây gác bên trên. Cổng bằng gạch và đá thì gần như nhất thể đều có gác, dù có thể chỉ là gác giả để tạo chiều cao. Có nơi xây thành ba tầng. Khi thiết kế gác ở trên thì có chùa dùng nơi đó để treo chuông, khánh, và trống dùng trong nghi lễ nhà chùa.

Cổng tam quan đá kiểu tứ trụ : Tam quan kiểu tứ trụ chùa Quốc Ân, Huế cổng tam quan kiểu tứ trụ thay vì xây tường vách thì dùng bốn trụ biểu, hai trụ giữa cao hơn hai trụ bên để chia thành ba lối đi. Phía trên nối liền bốn trụ biểu là xà cách điệu làm trán cổng.Cổng tam quan là một nét đặc trưng trong kiến trúc cũng như văn hóa Việt. Quan niệm về cổng tam quan cũng có khác biệt giữa những giai cấp, tín ngưỡng xưa.

• Ý nghĩa của cổng tam quan :

Quan niệm của Phật giáo
Trong Phật giáo ý nghĩa phổ biến nhất của cổng tam quan là nó tượng trưng cho ba cách nhìn của Phật giáo bao gồm: Hữu Quan, Không Quan và Trung Quan. Trong đó Hữu Quan thể hiện cái Sắc (giả), Không Quan thể hiện cái Không (vô thường) và Trung Quan thể hiện cái trung, sự dung hòa giữa Sắc và Không.

Nhưng cũng có những quan niệm khác cho rằng cổng tam quan là ý niệm về Tam giải thoát môn bao gồm vô tác, vô tướng, vô không để có thể bước vào cõi Niết Bàn. Khi con người hiểu rõ ý nghĩa của ba cửa này mới có thể thoát tục, bỏ qua những thị phi, khổ đau, ai oán để tìm được sự an lạc, bình yên.

Một số quan niệm cũng cho rằng cổng tam quan là dành cho Tam bảo.

Quan niệm của thời đại vua chúa xưa
Theo phép tắc vua chúa thời xưa cổng tam quan là để phân chia cấp bậc khi đi qua. Vua chúa sẽ đi cửa chính, quan văn sẽ đi cửa tả, quan võ sẽ đi cửa hữu. Vì lẽ đó mà tất cả các công trình đền, chùa, đình, miếu,… đều phải thiết kế cổng tam quan để đón vua chúa về thăm. Ngày thường cửa chính sẽ được đóng chỉ mở cửa hữu và cửa tả, chỉ mở khi có lễ hội lớn hoặc vua chúa về thăm.